Ngưu tất

[CPP] Bài viết tổng hợp các thông tin về cây Ngưu tất: Ngưu tất là gì? Công dụng của Ngưu tất? Một số loại thuốc có chứa Ngưu tất và các đơn thuốc/bài thuốc hay từ cây Ngưu tất? Và một số thông tin chính về cây Ngưu tất: tên gọi, mô tả, phân bố, thu hái và chế biến, thành phần hóa học, tác dụng dược lý, công dụng và liều dùng, hình ảnh cây Ngưu tất…

Ngưu tất là gì?

Ngưu tất có tên khoa học: Achyranthes bidentata Blume, họ Rau dền (Amaranthaceae). Tên gọi khác: Cỏ xước, hoài ngưu tất. Ngưu tất có nguồn gốc ở vùng Đông Bắc Trung Quốc hoặc Nhật Bản. Cây đã được thuần hóa và trồng từ lâu đời ở những nước này.

Cách trồng cây Ngưu tất

• Giống: giống Ngưu tất trồng ở Việt Nam là giống Ngưu tất được di thực từ Trung quốc năm 1960. Chuẩn bị hạt giống cho sản xuất: hạt giống cần phải được chuẩn bị tốt, trước khi vào vụ gieo trồng cần thử lại tỷ lệ mọc mầm để xác định lượng hạt gieo. Thông thường loại hạt giống có tỷ lệ mọc mầm trên 80% thì 1Ha gieo trồng cần 8­9 kg hạt.
• Thời vụ trồng: thời vụ gieo trồng tốt nhất từ 15/9 -­15/10.
• Làm đất: cày 2­3 lần để đất có độ sâu 35 cm, bừa kỹ làm nhỏ đất, làm sạch cỏ dại, cày chia luống rộng 1,4m, lên luống sơ bộ, rải đều toàn bộ lượng phân chuồng lên mặt luống, sau đó lên luống tiếp, vét sạch rãnh để luống đạt độ cao 40cm, san phẳng và đập nhỏ đất mặt luống.
• Gieo hạt: rải đều hạt lên mặt luống với lượng 8­9kg/ha, reo xong phủ rơm, rạ, hoặc trấu và tưới ẩm hang ngày băng thùng tưới có doa.
• Chăm sóc: yêu cầu đất thường xuyên đủ ẩm. Sau khi mọc 20 ­25 ngày cây có hai đôi lá, cần tiến hành làm cỏ, tỉa cây để khoảng cách giữa các cây 4 ­5cm, kết hợp với bón thúc phân NPK, lượng phân 10kg/ sào , cách làm: rắc đều lượng phân trên luống, dung cành cây khỏa nhẹ để phân rơi xuống gốc, sau đó tưới nước lã để phân không làm chết cây.
• Phòng trừ sâu bệnh: Sâu bệnh hại xuất hiện ở thời kỳ cây non và cây trưởng thành, phòng trừ như sau:
  • Phòng trừ sâu: sâu xám cắn mầm non, bắt bằng tay vào sang sớm. Sâu cuốn là, sâu xanh, rệp hại lá cây trưởng thành dung thuốc Sherpa 25%.
  • Bệnh lở cổ rễ hại cây lúc mới trồng, phòng tránh bằng cách giữ độ ẩm vừa phải, ruộng luôn sạch cỏ dại, tỉa cây đúng lúc, không để cây mọc quá dày, không để đất và quần thể cây quá ẩm.

Công dụng của ngưu tất

Công dụng: Tê thấp, đau nhức gân xương, kinh nguyệt không đều; còn chữa cảm mạo, phát sốt, sổ mũi; sốt rét, lỵ; viêm màng tai; quai bị, viêm thận phù thũng, đái rắt, đái buốt (Rễ).

Một số bài thuốc hay từ ngưu tất và một số loại thuốc có chứa ngưu tất

Bài thuốc liên quan ngưu tất

• Chữa co giật, bại liệt, phong thấp, teo cơ, xơ vữa mạch máu:
  Ngưu tất 10 – 12 g, sắc uống.
• Chữa phong thấp, thấp khớp:
  Ngưu tất 12 g, hy thiêm 16g, thổ phục linh 16g, lá lốt 10g. Dạng thuốc viên, ngày uống 3 lần, mỗi lần 10 – 15g.
  Ngưu tất 10g, vòi voi 15g, ké đầu ngựa 15g, lá lốt 15g. Dạng thuốc viên, mỗi lần uống 10 – 15g.
  Ngưu tất 10g, lá lốt 16g, cỏ xước 16g, cành dâu 20g, cà gai 16g. Sao qua, sắc thuốc mỗi ngày một thang. Dùng 3 -5 thang liền. Có thể củng cố kết quả bằng cành lá lốt nấu với lạc ăn trong 7 ngày.
  Ngưu tất 12g, thổ phục linh 20g, hy thiêm 15g, cà gai leo 15g, ích mẫu 10g, hương phụ 10g, ké đầu ngựa 10g. Sắc kỹ, ngày uống một thang.
• Chữa viêm đa khớp dạng thấp:
  Ngưu tất 12g, độc hoạt 12g, tang ký sinh 12g, phòng phong 12g, tục đoạn 12g, xuyên khung, thục địa, bạch thược, đảng sâm, ý dĩ, mỗi vị 12g, tần giao 10g, quế chi 8g, xuyên khung 8g, cam thảo 6g, tế tân 6g. Sắc uống ngày một thang.
• Chữa bị thương máu tụ ở ngoài hay bị ngã máu ứ ở trong, lao động nhiều chân tay nhức mỏi:
  Ngưu tất 100g, huyết giác 50g, sâm đại hành 30g, ngâm với 600 ml rượu 35 – 400, thi thoảng lắc đều. Sau 10 ngày, uống mỗi lần 15 ml, ngày 2 lần.
• Chữa trẻ em chậm đi:
  Ngưu tất, mộc qua, mỗi vị 6g, vỏ chân chim 12g, tán nhỏ, uống với nước cơm.
• Chữa huyết áp cao, nhức đầu chóng mặt, nhức mắt, ù tai, mắt mờ, rồi loạn tiền đình, khó ngủ, đau nhức dây thần kinh, rút gân, co giật, táo bón:
  Ngưu tất 12g, hạt muống 12g. Sắc uống mỗi ngày một thang.
• Chữa xuất huyết nào do xơ cứng mạch máu não, kèm theo liệt nửa người, mất tiếng hoàn toàn hoặc không hoàn toàn và đau lưng:
  Ngưu tất 3g, hoàng kỳ 15.5g, sinh địa 15.5g, long đởm thảo 10g, hạt mơ 10g, đương quy 6g, bạch thược 6g, hồng hoa 3g, cát cánh 3g, cam thảo, phòng phong 3g. Sắc chia 3 lần uống trong ngày. Uống 2 -3 tháng.
• Chữa xơ cứng động mạch với chóng mặt ù tai:
  Ngưu tất 6g, sinh địa 12.5g, gai dầu 12.5g, mạch môn, bạch thược, mẫu đơn, trắc bách diệp, keo da lừa, mỗi vị 9g, giun đất phơi khô 6g, cam thảo 4.5g, nhân sâm 3g. Sắc với 800 ml nước, còn 300 ml chia 3 lần, uống trong ngày.
• Bài thuốc tư âm bổ thủy, dùng trong điều trị sốt xuất huyết:
  Ngưu tất, tri mẫu, hoàng bá, sinh địa, huyền sâm, mạch môn, hạt muống sao, đan sâm, đơn bì xích thược, cỏ nhọ nồi, trắc bá sao, huyết dụ, mỗi vị 10- 16g, sắc uống ngày 1 thang.
• Chữa kinh nguyệt châm, lương huyết ít, màu thẫm đen, bụng đau, đại tiện thường táo:
  Ngưu tất 12g, ích mẫu 16g, nghệ xanh 16g, củ gấu (tứ chế) 16g, lá mần tưới, tô mộc, chỉ xác mỗi vị 12g. Sắc uống, ngày một thang, mỗi tháng 3-5 thang.
• Chữa kinh ra không định kỳ, lượng ít, sắc nhạt mệt mỏi:
  Ngưu tất 12g, hoài sơn, đẳng sâm, ý dĩ, mỗi vị 16g, biển đậu, đan sâm, mỗi vị 12g, bạch truật, long nhãn, táo nhân, mỗi vị 8g. Sắc uống ngày một thang.
• Chữa rong kinh:
  Ngưu tất 12g, cỏ nhọ nồi 16g, bạch truật 12g, phục linh, bán hạ chế, trần bì, hương phụ, mỗi vị 8g, sắc uống ngày một thang
• Chữa bế kinh:
  Do huyết bị giảm sút: ngưu tất 12g, đảng sâm 20g, hoài sơn, ý dĩ, ích mẫu, mỗi vị 16g, bạch truật, kỷ tử, thục địa, hà thủ ô, kê huyết đằng mỗi vị 12g. Sắc uống ngày một thang.
  Do huyết ứ trệ: ngưu tất 12g, ích mẫu 16g, đào nhân, uất kim, tạo giác thích, hương phụ, mỗi vị 8g, sắc uống ngày một thang.
• Chữa viêm cầu thận cấp tính, phù thũng, đái đỏ sen, viên gan virus, đái vàng thẫm, da vàng, viêm bang quang đái ra máu:
  Ngưu tất 12g, rễ cỏ tranh, cỏ mã đề, mộc thông, huyết dụ, lá móng tay, huyền sâm, mỗi vị 15g, sắc uống.
• Chữa viêm cầu thận mạn tính:
  Ngưu tất 12g, xa tiền tử 16g, thục địa, hoài sơn, kỷ tử mỗi vị 12g, cúc hoa 10g, sơn thù, đan bì, trạch tả, phục linh mỗi vị 8g, sắc uống ngày một thang.
• Chữa đái ra máu do sỏi đường tiết niệu, sang chấn:
  Ngưu tất 12g, cỏ nhọ nồi, ngẫu tiết, mỗi vị 16g, ích mẫu, uất kim, huyết dụ, đan sâm, mỗi vị 12g, chỉ thực 6g, bách thảo sương 4g. Sắc uống ngày một thang.
• Chữa bí tiểu tiện hay gặp ở người già:
  Ngưu tất, thục địa, hoài sơn, xa tiền tử, mỗi vị 12g, sơn thù, phục linh, trạch tả, đan bì, phụ tử chế, mỗi vị 8g, nhục quế 4g. Sắc uống ngày một thang.
• Chữa viêm phần phụ mạn tĩnh:
  Ngưu tất, đan sâm, mỗi vị 12g, hạt quýt, hạt vải, hương phụ, xuyên luyện tử, tam lăng, nga truật, mỗi vị 8g, sắc uống ngày một thang.
• Chữa bại liệt trẻ em:
  Ngưu tất 160g, tri mẫu, thục địa mỗi vị 80g, bạch thược 60g, cao quy bản, đương quy, tỏa dương, cao xương hổ, mỗi vị 40g, trần bì 30g, hoàng bá 16g. Tán bột làm viên, ngày uống 8g.
• Chữa lao xương và lao khớp xương:
  Ngưu tất 12g, miết giáp 20g, ngân sài hồ, địa cốt bì, mẫu đơn bì, xuyên tục đoạn, mỗi vị 12g, thanh cao, đào nhân, mỗi vị 8g, hồng hoa 4g. Nếu có mồ hôi trộm thêm mẫu lệ 40g.
  Nếu có ổ áp xe thêm: kim ngân hoa 20g, liên kiều 16g, bối mẫu 8g. Sắc uống ngày một thang.
• Chữa viêm tắc động mạch:
  Ngưu tất, đảng sâm, biển đậu, kê huyết đằng, đan sâm, cỏ nhọ nồi, mỗi vị 16g, huyết dụ, trạch lan, mỗi vị 12g, quế chị, phụ tử chế, mỗi vị 6g, sắc uống ngày một thang.

Ứng dụng lâm sàng của Ngưu tất

• Ứ máu biểu hiện như vô kinh, ít kinh, loạn kinh và đau do chấn thương ngoài:
  Dùng phối hợp ngưu tất với táo nhân, hồng hoa, đương qui và diên hồ sách.
• Can và thận kém biểu hiện như đau và yếu vùng thắt lưng và chân:
  Dùng bài ngưu tất tán (Y Phương Hải Hội-Lê Hữu Trác):
  Bổ cốt chỉ, Đỗ trọng, Hồ lô ba, Ngưu tất, nhục thung dung, phòng phong, tật lê, thỏ ty tử, tỳ giải đều 40g, Nhục quế 20g
  Dùng cật heo nấu với rượu, giã nát luyện với thuốc làm hoàn.
• Giãn mạch máu quá mức biểu hiện như nôn ra máu và chảy máu cam:
  Dùng phối hợp ngưu tất với tiểu kế, trắc bách diệp và bạch mao căn.
• Âm suy và dương vượng dẫn đến phong can nội chạy lên trên biểu hiện như đau đầu, hoa mắt và Chóng mặt:
  Dùng phối hợp ngưu tất với đại giả trạch, mẫu lệ và long cốt dưới dạng trấn can tức phong thang.
• Âm suy và vương hỏa biểu hiện như loét miệng và sưng lợi:
  Dùng phối hợp ngưu tất với sinh địa trùng và tri mẫu.
• Rối loạn đường niệu biểu hiện như đi tiểu đau, đái ra máu và nước tiểu ít:
  Dùng phối hợp ngưu tất với thông thảo, hoạt thạch và cù mạch dưới dạng ngưu tất thang.
• Trị chứng tê thấp khớp đau:
  Ngưu tất phối hợp với Thương truật, Hoàng bá, Ý dĩ như các bài:
• Trị chứng tê thấp khớp đau:
  Dùng Ngưu tất phối hợp với Thương truật, Hoàng bá, Ý dĩ như các bài:
  Tam diệu tán (hoàn) (Y học chính truyền): Thương truật 12g, Xuyên Ngưu tất 12g, Hoàng bá 8g, tán bột mịn trộn đều mỗi lần uống 10g, ngày 3 lần với nước gừng.
  Tứ diệu hoàn (Thanh phương tiện độc) gồm Ngưu tất gia Mộc qua, Phòng kỷ, Tỳ giải
• Trị tử cung xuất huyết cơ năng:
  Dùng Xuyên Ngưu tất mỗi ngày 30 – 45g sắc uống. uống liên tục 2 – 4 ngày hết xuất huyết, trường hợp xuất huyết lâu ngày, uống tiếp thêm 5 – 10 ngày cũng cố
• Trị các chứng kinh nguyệt khó, kinh nguyệt thất thường và đau khi có kinh ở những phụ nữ:
  Dùng: Ngưu tất 9g, Quế chi 9g, Thược dược 9g, Đào nhân 9g, Đương qui 9g, Mẫu đơn bì 9g, Diên hồ sách 9g, Mộc hương 3g.
• Trị tiểu tiện không thông, phụ nữ huyết bị kết, bụng và lưng đau:
  Dùng Cam thảo 40g , Địa cốt bì 40g , Hải đồng bì 80g , Khương hoạt 40g , Ngưu tất . 40g , Ngũ gia bì 40g , Sinh địa 400g , Xuyên khung 40g , Ý dĩ nhân 40g .
  Tán bột. Bọc vào lụa mỏng, ngâm rượu 27 ngày
  Mỗi ngày uống 1 chung (10ml) đến 4 chung nhỏ.
• Trích dẫn tài liệu cổ:
  • Bản kinh: Chủ hàn thấp nuy tý, tay chân cong co, gổi đau không co lại được, trục huyết khí, tổn thương vì nhiệt lửa, ra thai.
  • Biệt lục: Trị thương trung thiếu khí, con trai thận âm tiêu, người già không tiểu được, bổ trung nối đứt, đầy lấp tủy xương, trừ đau trong não và đau cột sống lưng, đàn bà kinh nguyệt không thông, huyết kết, ích tinh, lợi âm khí, ngừng bạc tóc.
  • Dược tính luận: Trị âm nuy, bổ Thận điền đầy tinh, trục ác huyết chảy kết, giúp 12 kinh mạch.
  • Nhật hoa tử bản thảo: Trị lưng gối mếm lạnh yếu, phá trưng kết, trừ mủ ngừng đau, sản hậu tâm phúc đau và huyết vận, ra thai, tráng dương. – Bản thảo diễn nghĩa: Ngâm rượu với Nhục Thung dung uống, ích Thận; tre gổ đâm vào thịt, giã nát rịt bèn ra.
  • Trương Nguyên Tố: Mạnh gân xương
  • Bản thảo diễn nghĩa bổ di: Có thể dẫn các thuốc đi xuống.
  • Điền Nam bản thảo: Ngừng đau nhức gân xương, mạnh gân thư gân, ngừng mỏi tê lưng gối, tán ứ trụy thai, tán kết hạch, công phá tràng nhạc, lùi ung nhọt, ghẻ lở, huyết phong, ngưu bì tiển, ổ mủ.
  • Cương mục: Trị nóng lạnh sốt rét lâu ngày, tiểu ra máu ngũ lâm, đau trong âm hành, hạ lỵ, hầu tý, nhọt lở miệng, đau răng, nhọt sưng ác sang, thương gãy.
  • Bản thảo chính: Chủ tay chân máu nóng ngứa tê liệt, huyết ráo cong co, thông bàng quang bí sáp, đại tràng khô ráo, bổ tủy thêm tinh, ích âm họat huyết.
  • Bản thảo bị yếu: Hấp rượu thì ích Can Thận, mạnh gân xương, trị đau xương lưng gối, chân mềm yếu gân cong, âm nuy tiểu không được, sốt rét lâu ngày, hạ lỵ, thương trung thiếu khí, dùng sống thì tán ác huyết, phá trưng kết, trị mọi chứng đau tâm phúc, lâm đau tiểu máu, kinh bế khó sanh, hầu tý đau răng, ung nhọt ác sang.

Một số bài thuốc có Ngưu tất làm chủ dược

• Bài thuốc Tráng dương: Bài thuốc Tráng dương, tán hàn, trừ phong thấp, mạnh gân cốt, hòa huyết mạch. Trị lưng đau, gối mỏi, 2 chân yếu, chóng mặt, hoa mắt, tay chân lạnh của Triệu cát trong thánh tễ tổng lục:
  • Đan sâm …………15g
  • Đỗ trọng ……….. 30g
  • Đương quy ……. 30g
  • Hổ cốt …………. 45g
  • Kim anh ………… 15g
  • Ngưu tất (Hoài) ……………. 15g
  • Ngưu tất (Xuyên) ………….30g
  • Phòng Phong ……… 15g
  • phụ tử (chế) ….. 15g
  • Sinh địa ………..30g
  • Sơn thù ……….. 15g
  • Thạch Hộc ……… 15g
  • Tiên linh tỳ …… 30g
  • Tỳ giải ………….30g
  • Ý dĩ nhân ………. 30g
  • Giã nát, cho vào túi vải, để vào bình, ngâm với 3 lít rượu.
  • Mùa xuân, hạ: ngâm 7 ngày, mùa thu, đông: ngâm 9 ngày.
  • Mỗi ngày uống 2 ly, lúc bụng đói.
• Ngưu tất tán: Thuốc dùng trị các chứng kinh nguyệt khó, kinh nguyệt thất thường và đau khi có kinh ở những phụ nữ thể lực tương đối tố
• Ngưu tất tán (Hải thượng lãn ông): Trị cước khí sưng đau, kinh nguyệt không đều.
• Ngưu tất thang (Tam Nhân Cực – Bệnh Chứng Phương Luận): Trị tiểu tiện không thông, phụ nữ huyết bị kết, bụng và lưng đau.
• Ngưu tất hoàn (Loại Chứng Hoạt Nhân Bản Sự Phương)
• Nhục Thung Dung Ngưu Tất Hoàn (Trương Nhuệ): Bổ thận, chấn tinh, cường cân, tráng cốt. Trị hạ nguyên bất túc
• Bài thuốc Trị sản hậu đùi (chân) đau:

Thẩm Thị Tôn Sinh Thư.

Thẩm Kim Ngao

Vị thuốc:

• Bạch thược
• Cam thảo
• Câu kỷ tử
• Hoàng bá
• Mộc qua
• Ngưu tất
• Sinh địa
• Thạch hộc
• Toan táo nhân
• Xa tiền tử
• Lượng bằng nhau. Sắc uống.

Một số thông tin chính về ngưu tất

Tên gọi ngưu tất

• Tên tiếng Việt: Ngưu tất, Cỏ xước, Hoài ngưu tất
• Tên khoa học: Achyranthes bidentata Blume
• Họ: Amaranthaceae

Mô tả, đặc điểm ngưu tất

• Cây thảo cao khoảng 60cm – 1m. Cây sống nhiều năm. Thân mảnh, có cạnh, hơi vuông, thường chỉ cao 1m, cũng có khi tới 2m,phình lên ở những đốt, màu lục hoặc nâu tía. Cành thường mọc thẳng đứng.
• Lá mọc đối có cuống, hình trứng, đầu nhọn, gốc thuôn hẹp, mép nguyên dài 5 – 12 cm, rộng 2 – 4 cm, hai mặt nhẵn, mép nguyên đôi khi uốn lượn, gân lá mặt trên thường có màu nâu tía, cuống lá dài 1 – 1.5cm.
• Rễ củ hình trụ dài, có nhiều rễ phụ to.
• Cụm hoa là bông ở đầu cành hay ké lá, dài 2 – 5 cm. Hoa mọc hướng lên nhưng khi biến thành quả sẽ mọc quặp xuống. lá bắc dài 3 mm, lá đài 5, gần bằng nhau, nhị 5, chỉ nhị dính với nhau và dính cả với nhịp lép, nhị lép có răng rất nhỏ, bao phấn hình mác, chim, bầu hình trứng.
• Quả nang hình bầu dục có một hạt, lá bắc còn lại và nhọn thành gai cho nên vướng phải có thể mắc vào quần áo.
• Mùa hoa quả: tháng 5 -7.
• Cây dùng thay thế: Ở Việt Nam, các thầy thuốc y học cổ truyền và nhân dân ở nhiều nơi đã dùng cây cỏ xước để thay thế ngưu tất với tên ngưu tất nam.

Mô tả dược liệu:

• Rễ to, dài, dẻo là loại tốt. Loại có thân và rễ màu hồng gọi là hồng thảo căn.
• Rễ hình trụ, dài 20 – 30 cm, đường kính 0,5 – 1,0 cm. Đầu trên mang vết tích của gốc thân, đầu dưới thuôn nhỏ. Mặt ngoài màu vàng nâu, có nhiều nếp nhăn dọc nhỏ và vết tích của rễ con.

Cách phân biệt thật giả:

Hồng căn thảo là một loại ngưu tất có thân lá và rễ đỏ cùng loài Achyranthes bidentate.

Lưu ý phân biệt:

• Cây ngưu tất là một loại cỏ xước cho nên người ta nhầm với cây cỏ xước Achyranthes aspera L. Cỏ có thân mảnh, hơi vuông, thường chỉ cao 1m, cũng có khi tới 2m. Lá mọc đối có cuống, dài 5-12cm, rộng 2-4cm, phiến lá hình trứng, đầu nhọn, mép nguyên. Cụm hoa mọc thành bông ở đầu cành hoặc kẽ lá. Hiện ta đang trồng giống ngưu tất di thực của Trung Quốc có rễ to hơn cây cỏ xước mọc hoang ở khắp nơi trong nước ta. Có thể tìm loại cỏ xước ở nước ta dùng làm ngưu tất được. Rễ đào về rửa sạch, phơi hoặc sấy khô.
• Nhìn bề ngoài, Cỏ xước không xanh tốt, mượt mà như Ngưu tất vì Ngưu tất là cây trồng được chăm sóc cẩn thận hơn. Điều khác biệt rõ nhất là phiến lá Ngưu tất to hơn và tù hơn, còn lá Cỏ xước gầy và nhọn hơn. Để phân biệt nhanh chóng, khi gặp cây Cỏ xước, nhổ lên xem rễ. Rễ Cỏ xước rất nhiều rễ con, rễ cái bị gỗ hoá. Còn rễ Ngưu tất ít rễ con hơn, rễ cái nạc và dài như chiếc đũa.
• Ở nước ta, cây Ngưu tất trồng ít khi cao quá 1m. Thân thảo hơi gầy và hơi vuông, phân thành đốt, phình ra ở hai đầu trông giống như đầu gối con trâu nên có tên là Ngưu tất. Lá mọc đối, có cuống, dài từ 5cm – 10cm, phiến lá hình trứng đầu nhọn. Cụm hoa mọc thành bông ở đầu cành hoặc kẽ lá. Rễ gồm 1 hoặc 2, hoặc 3 rễ cái, chung quanh có rễ con. Rễ cái nạc, lúc đầu hơi giòn, màu trắng ngà, sau khi chế biến có màu hơi hồng, trong và mềm dẻo..
• Hiện ta đang trồng giống ngưu tất di thực của Trung Quốc có rễ to hơn cây cỏ xước mọc hoang ở khắp nơi trong nước ta. Có thể tìm loại cỏ xước ở nước ta dùng làm ngưu tất được. Rễ đào về rửa sạch, phơi hoặc sấy khô.

Phân bố, thu hái và chế biến ngưu tất

• Ngưu tất có nguồn gốc ở vùng Đông Bắc Trung quốc hoặc Nhật Bản. Cây đã được thuần hóa và trồng từ lâu đời ở những nước này.
• Ngưu tất được nhập từ Trung Quốc vào Việt Nam, năm 1960. Lúc đầu cây được trồng thuần hóa ở Sapa, sau chuyển sang Sìn Hồ (Lai Châu) rồi về trại thuốc Tam Đảo (Vĩnh Phúc) và trại thuốc Văn Điển (Hà Nội). Cách đây khoảng 30 năm, ngưu tất đã được trồng dưới dạng sản xuất được liệu ở vùng ngoại thành Hà Nội và các tỉnh thuốc đồng bằng Bắc Bộ. Có thể coi ngưu tất là một ví dụ điển hình về một cây thuốc có nguồn gốc ôn đới, qua quá trình nghiên cứu di thực đã có thể trồng thành công cả ở vùng đồng bằng có khí hậu nhiệt đới gió mùa. Điều đó cho thấy ngưu tất là cây có biên độ sinh thái tương đối rộng, mặc dù thời vụ trồng chủ yếu vẫn ở thời kì có nhiệt độ thấp trong năm.
• Ngưu tất là cây ưu sáng và ưu ẩm. Cây có hoa quả nhiều hàng năm, tái sinh tự nhiên chủ yếu từ hạt.

Bộ phận dùng:

• Rễ ­Radix Achyranthis Bidentatae.
• Rễ hình trụ tương đối thẳng, dài 20­-30 cm, đường kính 0,5­1 cm. Ðầu trên mang vết tích của cổ rễ, đầu dưới hơi thuôn nhỏ. Mặt ngoài màu vàng đất hay nâu nhạt, có nhiều nếp nhăn dọc nhỏ và vết tích của rễ con.

Sơ chế và bảo quản dược liệu:

• Ngưu tất có thể thu hoạch khi đạt 135 -­140 ngày tuổi. Chọn ngày khô ráo, cắt bỏ than cây trên mặt đất, dùng cuốc, thuổng để đào, tránh làm đứt rễ, ảnh hưởng đến năng xuất và thương phẩm dược liệu. Sau khi thu hoạch cắt bỏ gốc cây, phơi nắng cho mềm, rửa thật sạch, xông sinh để chống mốc và phơi nắng đến khô là được. 5. Thu hái, chế biến và bảo quản
• Thu hái: Thu hoạch rễ khi cây bắt đầu úa vàng vào tháng 1 – 2 ở vùng núi và tháng 3 – 4 ở đồng bằng. Năng suất khoảng 1,2 tấn/ha.
• Chế biến: Rễ được loại bỏ rễ con, được rửa sạch, xông sinh rồi phơi hoặc sấy. Có thể dùng ở dạng sống (cách này thường dung),hoặc tẩm rượu hoặc muối tùy theo từng trường hợp, rồi phơi hay sấy khô.
  Bảo quản: nơi khô ráo, thoáng mát, tránh mối mọt.

Thành phần hóa học ngưu tất

• Rễ Ngưu tất có chứa khoảng 4% saponin toàn phần trong đó có acid oleanolic [(3beta)-3-Hydroxyolean-12-en-28-oic acid] 0,096%, và acid oleanolic α -L-rhamnopyranosyl – β – D- galactopyranosid. Rễ còn chứa ecdysteron và inokosteron. Hàm lượng ecdysteron khoảng 0,037%.
• Rễ Ngưu tất chứa một saccharid là fructan mạch ngắn với mức độ trùng hợp trung bình là 8. Chất saccharid này có tác dụng cải thiện hệ miễn dịch (Yu Bias và cs, 1995)
• Rễ còn có một peptidpolysaccharid trong đó 24,1% là peptid bao gồm glycin, serin, acid glutamic và acid aspartic. Chất peptidpolysaccharid này có tác dụng miễn dịch (Fang J. N, và cs, 1990; CZ 114: 29994k)
• Betain có trong rễ với hàm lượng 0,93-1,029% đã được chứng minh là ổn định trong quá trình chế biến. Rễ khô còn có emodin và physcion.

Tác dụng dược lý ngưu tất

• Kháng viêm rõ rệt đối với giai đoạn cấp tính và mạn tính của phản ứng viêm thực nghiệm. Rễ ngưu tất có tác dụng mạnh hơn khoảng 4 lần so với rễ cỏ xước.
• Gây thu teo tuyến ức chuột cống đực non. Tác dụng gây thu teo tuyến ức là một trong những đặc tính của thuốc ức chế miễn dịch. Rễ ngưu tất có tác dụng mạnh hơn khoảng 8 lần so với rễ cỏ xước. Có mối tương quan song song giữa tác dụng kháng viêm và tác dụng gây thu teo tuyến ức của rễ Ngưu tất.
• Rễ Ngưu tất có tác dụng làm giảm cholesterol máu ở thỏ đã gây tăng cholesterol từ ngoài vào và gây ức chế sự tổng hợp cholesterol trong cơ thể thỏ; gây hạ huyết áp rõ rệt trên mèo, mức độ hạ áp từ từ, thời gian tác dụng kéo dài. Có độc tính thấp.
• Chế phẩm Solamin trong thành phần có ngưu tất và một số dược liệu khác đã được áp dụng để điều trị thấp khớp với kết quả là có tác dụng chống viêm và giảm đau rõ rệt trên lâm sàng. Kết quả tốt nhất và tương đối nhanh đối với đau lưng cấp do lạnh và sang chấn. Ðối với viêm đa khớp dạng thấp, chưa có biến dạng về khớp và đối với chứng đau nhức đơn thuần, tác dụng điều trị tương đối tốt. Khi đã có biến dạng về xương, cơ, khớp, kết quả kém. Thuốc không gây tác dụng phụ đáng kể.
• Các chế phẩm từ cao ngưu tất và saponin ngưu tất đã được áp dụng để điều trị các bệnh tăng cholesterol máu và tăng huyết áp với kết quả:
  • Ngưu tất có tác dụng làm giảm cholesterol máu trên 65% số bệnh nhân có cholesterol máu cao được điều trị. Mức độ hạ thường từ 20 -50% so với mức được điều trị, tác dụng hơi yếu hơn so với clofibat.
  • Các tác dụng làm giảm tỷ lệ beta/alpha liprotein máu ở 82% số bệnh nhân có tỷ lệ này cao, tác dụng gần tương đương với clofibat.
  • Có tác dụng làm giảm huyết áp ở 83% số bệnh nhân cao huyết áp, huyết áp trung bình từ 180/100mmHg giảm xuống 145/90mmHg, có tác dụng giảm huyết áp gần tương đương với alpha methyl dopa.
  • Đa số bệnh nhân điều trị với ngưu tất có cảm giác dễ chịu và đỡ rõ rệt các triệu chứng chủ quan như cảm giác nặng đầu, tức ngực, chóng mặt, mỏi mệt, giảm chí nhớ, khả năng làm việc tăng lên. Trong quá trình điều trị bằng ngưu tất, không có tác dụng phụ đáng kể. Chỉ có vài bệnh nhân có rối loạn tiêu hóa nhẹ, khi giảm tiêu hoặc tam nghỉ uống thuốc vài ngày thì hết và lại có thể dùng tiếp.
  • Chế phẩm từ cao ngưu tất đã được điều trị cho 31 bệnh nhân xơ vữa động mạnh ở tuổi 52 86. Thuốc đã làm giảm các chỉ số lipid như: lipid toàn phần cholesterol toàn phần, cholesterol trong thành phần beta liprotein và những glycerid. Riêng chỉ số phospholipid không thấy có thấy đổi. Thuốc không gây tác dụng phụ đáng kể.
  • Một bài thuốc trong có ngưu tất và một số dược liệu khác được áp dụng cho 22 bệnh nhân cao huyết áp có tuổi, đã giữ được huyết áp ổn định, không có cơn cao huyết áp. Ngưu tất có tác dụng chống co thắt do acetylcholin và histamin trên hồi tràng cô lập chuột lang.
  • Ngưu tất có tác dụng chọn lọc gây co cơ trơn tử cung mà không làm co cơ trơn ruột và gây sẩy thai ở người.

Acid oleanolic có tác dụng dự phòng tổn thương gan gây bởi carbon tetraclond, làm giảm đáng kể mức tăng GPT và mực triglycerid gan khi gây nghiễm độc gan bởi CCl4. Ngoài ra, lượng glycogen trong tế bào gan chuột điều trị tăng lên, cấu trúc của ty lạp thể và nội chất bị tổn thương của tế bào gan được phục hồi.

Một bài thuốc khác gồm ngưu tất và một số dược liệu khác được áp dụng cho 70 nam giới trong đó có người bình thường đã có cao, người kém hoạt động sinh dục, người có chất lượng tinh dịch kém, người không có tinh trùng trong tinh dịch. Bài thuốc có tác dụng làm ăn ngon, ngủ tốt, lên cân, tăng cường khả năng hoạt động tình dục, chất lượng tinh trùng tốt hơn.

Tác dụng của ngưu tất theo y văn cổ:

• Sách Bản kinh: “chủ hàn thấp nuy tý, chân tay co quắp, gối đau không duỗi được, trục huyết khí, lở lóet do hỏa nhiệt, trụy thai”.
• Sách Danh y biệt lục: ” trị nam thận âm suy giảm, người già tiểu không tự chủ, tăng cốt tủy, trị đau trong não và cột sống thắt lưng, trị phụ nữ kinh nguyệt không đều, huyết kết, ích tinh, lợi âm khí, giảm tóc bạc”.
• Sách Bản thảo cương mục: ” Ngưu tất sao rượu bổ can thận, dùng sống trừ ác huyết ( máu độc). Trị đau lưng gối, chân teo, âm tiêu ( yếu sinh lý) tiểu không tự chủ ( thất niệu), sốt rét lâu ngày (cửu ngược). Thuốc còn trị chứng trưng hà, các chứng tâm phúc thống, ung thũng ác sang, họng lợi răng đau, tiểu đau, tiểu ra máu, các chứng kinh thai sản nhờ thuốc có tác dụng khử ác huyết”.
• Sách Bản thảo thông huyền: ” trị chứng ngũ lâm, dùng Ngưu tất 1 lạng gia thêm ít Nhũ hương sắc uống vài thang là khỏi, nhờ tác dụng đi xuống mà thông được tiểu tiện”.
• Sách Y học Trung trung tham tây lục: ” Ngưu tất nguyên là thuốc bổ, chuyên đưa khí huyết đi xuống, mà dùng làm thuốc dẫn dược.Thuốc trị chứng thận hư, đùi lưng đau, gối đau không co duỗi được, cẳng teo không đi lại được. Trị con gái kinh bế huyết khô, có tác dụng dục sản. Trị chứng tiểu buốt (lâm thống), thông lợi tiểu tiện”.

Công dụng và liều dùng ngưu tất

Tính vị, công năng:

Ngưu tất có vị đắng chua, tính bình, không độc, vào 2 kinh can và thận. Dạng sống có tác dụng hành huyết tan ứ, tiêu ung lợi thấp. Dạng chín có tác dụng bổ can, ích thân, cường gân tráng cốt.

Công dụng:

• Ngưu tất dạng sống chữa cổ họng sưng đau, mụn nhọt, đái rát buốt, đái ra máu hoặc sỏi, bế kinh, bụng dưới kết hòn cục, đẻ khó hoặc khi đẻ rau thai không ra, sau khi đẻ ứ huyết gây đau bụng, chấn thương, ứ máu bầm, đầu gối nhức mỏi.
• Ngưu tất sao tẩm chữa can thận hư, ù tai, đau lưng, mỏi gối, tay chân co quắp hoặc bại liệt.
• Ngày dùng 6-12g dạng thuốc sắc hoặc bột.
• Phụ nữ có thai, băng huyết không nên dùng ngưu tất. Trong y học Trung Quốc, rễ ngưu tất với liều 5 – 12g dưới dạng nước sắc được sử dụng làm thuốc phục hồi sức lực, lợi tiểu, chữ bế kinh, đau kinh, tăng huyết áp, thấp khớp, sỏi đường tiết niệu, viêm họng, viêm amidan.
• Ngoài ra, nó còn được dùng làm thuốc kích thích tình dục, tráng dương, chữa liệt dương, gây sảy thai. Dùng ngoài, nước sắc 20% Ngưu tất chữa các bệnh về da chân và các móng (bệnh nấm biểu bì).
• Hạt được dùng làm thuốc chống độc, chữa thấp khớp

Cách dùng và liều dùng:

• Ngày 3– 9 g, dưới dạng thuốc sắc.
• Trị cholesterol máu cao, huyết áp cao, xơ vữa động mạch dùng 0.25 cao khô hoặc thuốc ống 4g ngưu tất khô/ống.

Kiêng kỵ khi dùng ngưu tất

Lưu ý, kiêng kị:

Phụ nữ có thai, băng huyết không dùng.

Chống chỉ định:

• Không dùng ngưu tất cho thai phụ hoặc ra nhiều kinh nguyệt.
• Ghét Hùynh hỏa, Qui giáp, Lục anh. Sợ Bạch tiền
• Ngưu tất có tính hoạt, không dùng cho người di tinh, mộng tinh

Theo tài liệu cổ Ngưu tất không dùng cho các trường hợp sau:

• Bản thảo chính: Tạng hàn đại tiện lỏng, hạ nguyên không cố nên kỵ vậy.
• Bản thảo hóa nghĩa: Nếu tả lỵ Tỳ hư mà đùi gối đau mỏi không nên dùng.
• Đắc phối bản thảo: Trung khí không đủ, tiểu tiện tự lợi, đều cấm dùng.

Mua vị thuốc ngưu tất ở đâu uy tín, chất lượng?

NGƯU TẤT là vị thuốc nam quý, được sử dụng rộng rãi trong YHCT. Hiện tại hầu hết các cửa hàng thuốc đông dược, phòng khám đông y, phòng chẩn trị YHCT… đều có bán vị thuốc này. Tuy nhiên người mua nên chọn những địa chỉ có uy tín, đảm bảo chất lượng, có giấy phép hoạt động để mua được vị thuốc đạt chất lượng.

Tổng kết về ngưu tất

Bên trên là thông tin và hình ảnh về vị thuốc ngưu tất: phân bố, mô tả, tác dụng, cách dùng, một số bài thuốc từ ngưu tất…